Pandemia pozostawiła trwałe ślady edukacji. Dzieci uczące się zdalnie ucierpiały zarówno pod względem psychologicznym jak i osiągnięć edukacyjnych. Aby skutecznie zaadresować powstałe problemy konieczny jest precyzyjny pomiar luki edukacyjnej.

Wyniki Polskich uczniów w badaniach międzynarodowych przez wiele lat napawały optymizmem. Były to jednak osiągnięcia sprzed pandemii, które uzyskiwali uczniowie w systemie sprzed zmian strukturalnych wprowadzanych od 2016 roku. Zdalne nauczanie, likwidacja gimnazjów, zmiany programowe, a także kryzys związanymi z reorganizacją szkół i odejściami nauczycieli mogły mieć wpływ na wyniki uczniów. Pomiar wpływu tych efektów wymaga oparcia się o rzetelne badania na reprezentatywnych, losowo dobranych próbach uczniów w oparciu o standaryzowane narzędzia testowe.

Egzaminy zewnętrzne ani liczne incydentalne ankiety nie pozwalają zmierzyć luki edukacyjnej. Badanie TICKS (Test for International Comparisons of Knowledge and Skills) jest jedynym przeprowadzonym dotychczas, po pandemii, standaryzowanym do skali PISA badaniem w Polsce. „Standaryzowanym” oznacza, że pozwala na pomiar obiektywny, umożliwiający porównania do międzynarodowych i przeszłych wyników (w badaniu PISA). Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej próbie warszawskich uczniów, lecz nie ma postaw by sądzić, że zidentyfikowane problemy nie występują w innych częściach Polski.

Wyniki z badania TICKS w 2021 roku pokazują znaczny spadek osiągnięć uczniów względem wcześniejszych lat. Powstała luka edukacyjna może być powiązana ze zmianami w oświacie wprowadzanymi od 2016 roku, ale także ze stratami podczas nauki w okresie pandemii. Dzięki za stosowanej metodologii możliwe było wyizolowanie tych dwóch efektów. Wyniki TICKS wskazują, na negatywny wpływ zarówno zmian strukturalnych jak i nauczania w pandemii na osiągnięcia uczniów. Każdy z tych efektów odpowiada stratom związanym z co najmniej jednym rokiem nauki. Łącznie zatem, dzisiejsi 16-, 17- i 18- latkowie są ponad dwa lata edukacji za uczniami w tym wieku, jeszcze cztery lata temu. Co gorsza – najwięcej stracili uczniowie w najtrudniejszej sytuacji edukacyjnej i społecznej.

Przywołane wyniki w obiektywny sposób pokazują, że kryzys w oświacie wymaga zdecydowanych i wspólnych działań szkół, rodziców, rządu i samorządu. Wyniki są wielkim wyzwaniem dla Samorządowców, którym leży na sercu jakość edukacji. Dla wyjścia z kryzysu, podobnie jak dla leczenia każdej choroby, niezbędne są przede wszystkim:

która wskaże wielkość i strukturę luki edukacyjnej; Badanie ogólnopolskie byłoby najlepszym rozwiązaniem, lecz taką diagnozę można przeprowadzić również na poziomie lokalnym, relatywnie niewielkim kosztem.

przemyślane i skrojone na miarę potrzeb programy naprawcze oparte na wiedzy płynącej z badań naukowych, w których znajdziemy recepty na skuteczne adresowanie luki edukacyjnej.

Wypracowanie stabilnych rozwiązań hybrydowych, które w stabilny sposób będą wspierały jakość edukacji w przyszłości, niezależnie od jej trybu. W planie długoterminowym nie może też zabraknąć rzetelnego systemu monitoringu osiągnięć oraz programów nakierowanych na trwałe minimalizowanie nierówności w dostępie do skutecznie edukacji.

W tym trudnym okresie dla edukacji, wiele z samorządów w skuteczny sposób radziło sobie z wyzwaniem zapewnienia wysokiej jakości edukacji, szczególnie uczniom w trudnej sytuacji – opisany poniżej ranking, stanowi docenienie tych jednostek, które w najlepszy sposób realizowały zadanie wyrównywania szans.

Metody i źródła danych rankingu

Kluczowym założeniem przyjętym przy tworzeniu rankingu jest jego przejrzystość i możliwość odtworzenia końcowych wyników. Ranking opiera się o przekazane przez Centralną Komisję Egzaminacyjną wyniki egzaminu ósmoklasisty oraz ogólnodostępne dane Głównego Urzędu Statystycznego. Ranking ma trzy składowe służące ocenie tego jak samorządy wspierają najsłabszych uczniów i jakie są efekty działań ograniczających edukacyjne nierówności. Końcowa pozycja w rankingu została obliczona jako średnia trzech składowych.

Pierwszą składową rankingu jest zróżnicowanie wyników uczniów na egzaminie ósmoklasisty. Im niższe zróżnicowanie, tym wyższa pozycja w rankingu. Zróżnicowanie mierzone jest jako odchylenie standardowe wyników egzaminacyjnych, przy czym wynik stanowi tu średnia ze standaryzowanych rezultatów egzaminu z języka polskiego i matematyki. Drugą składową są wyniki najsłabszych uczniów w gminie na tym samym egzaminie. Im wyższe są wyniki najsłabszych, tym wyższa pozycja w rankingu. Wyniki najsłabszych mierzone są w rankingu jako 10 percentyl rozkładu standaryzowanych wyników uczniów z języka polskiego i matematyki w każdej jednostce samorządu. Trzecia składowa to procent dzieci w wieku 3-5 lat objętych edukacją przedszkolną. Im większy, tym wyższa pozycja w rankingu. Wczesne rozpoczęcie edukacji ma kluczowe znaczenie dla wyrównywania nierówności, bowiem dzieci z mniej zasobnych lub słabiej wykształconych rodzin już w wieku kilku lat posiadają np. znacznie bardziej ograniczone słownictwo i bez edukacji przedszkolnej różnice te jedynie się pogłębiają.

Przed obliczeniem pozycji jednostek samorządu terytorialnego w rankingu każdą składową skorygowano tak, aby uwzględnić różnice związane z obiektywnymi warunkami w jakich funkcjonują szkoły. Wykorzystano do tego informacje dotyczące charakterystyk jednostek samorządu terytorialnego: stopę bezrobocia oraz dochody własne gmin w przeliczeniu na mieszkańca. Ranking obliczono na resztach z regresji korygującej każdą składową rankingu o obiektywne różnice między jednostkami samorządowym pod względem tych dwóch charakterystyk (logarytmu dochodów własnych na mieszkańca oraz stopy bezrobocia). Reszty z regresji wystandaryzowano tak, aby różnice w każdej ze składowych podobnie wpływały na pozycję w rankingu. Dane dotyczące edukacji przedszkolnej oraz dochodów własnych w przeliczeniu na mieszkańca pozyskano z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start). Wyniki egzaminów zewnętrznych uzyskano z baz Centralnej Komisji Egzaminacyjnej.

W analizach wykorzystano dane dostępne z ostatnich dwóch lat. Wyniki egzaminacyjne obejmują więc lata 2020 i 2021, a dane GUS obejmują wskaźniki dla lat 2019 i 2020. Oparcie się o dane z dwóch lat zmniejsza wpływ niewielkich rokrocznych fluktuacji na ocenę danego samorządu, co ma szczególne znaczenie dla mniejszych jednostek. Dzięki korekcie o dane GUS dotyczące dochodów własnych i bezrobocia jednostki, które mają trudniejszą sytuację ekonomiczno-społeczną mogą być porównywane z samorządami w obiektywnie lepszej sytuacji. Dodatkowo, ze względu na specyfikę funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego, ranking podzielono na 5 kategorii: miasta wojewódzkie, miasta na prawach powiatu, miasta powiatowe, czyli gminy z siedzibą powiatu, małe miasta oraz gminy wiejskie. W 2022 roku po raz pierwszy możliwe było też określenie jakie jednostki samorządowe zrobiły największy postęp w naszym zestawieniu. Wybrano pięć jednostek, które nie tylko najbardziej przesunęły się w górę w rankingu, ale też obecnie plasują się powyżej średniej dla całego kraju.